گوشه‌هایی از توم‌کنی، نشاکاری و وجین دوباره بیجار

بیشترین کشت برنج در ایران در سه استان شمالی کشور گیلان، مازندران و گلستان با ۷۱ در صد سطح زیر کشت از کل کشور انجام می‌شود. تنوع ارقام محلی و اصلاح شده آنها در این استانها بسیار زیاد است که  درشش گروه جای می‌گیرد؛‌ برنج دانه بلند مرغوب، دانه بلند پر محصول، دانه متوسط مرغوب، دانه متوسط پرمحصول، دانه کوتاه مرغوب و دانه کوتاه پر محصول.

با این وجود شاید همه ندانند کشت برنج چه مراحلی دارد و به‌رنجی آنچنان حاصل می‌شود که وجه تسمیه آن است.

کشت برنج در ایران، به‌رنج شالیکاران

کشت برنج در ایران بسیار مهم است چرا که برنج نقش اساسی درتأمین غذای مردم ایران دارد. تهیه انواع پلوها، شیرینی‌‌ها و نان‌های برنجی، رشته خوشکار و غیره نشان از مصرف متنوع برنج در گیلان دارد.

اگر چه شلتوک در ایران، اوایل قرن اول میلادی کشت می‌شد، اما کشت و گسترش آن درسطح وسیع، به احتمال زیاد از قرن ۶ تا ۷ میلادی آغاز شده است.

کشت برنج در گیلان چه مراحلی دارد؟

کاشت جوجوانه‌دار در تمبیجار و مراقبت از آن

در این مرحله از کشت برنج زنان شالیکار با تشت‌هایی پر از جو جوانه‌دار هر یک به تمبیجاری رفته و با مهارتی خاص تل ها را به صورت یکدست بر زمین می‌پاشند.

دور خزانه را لوله‌ (نوعی نی) می‌زنند و آن را کج می‌کنند و روی آن پلاستیک می‌کشند تا به شکل گلخانه درآید. لوله به این علت زده می‌شود که پلاستیک مستقیم با جوانه‌های جو برخورد نداشته باشد.

سپس دورتا دور پلاستیک را گل خیس می‌گیرند تا محکم شود و در اثر وزش باد جا به جا نشود.

در این مرحله برخی کود می‌زنند که گرچه باعث زودتر آماده شدن نشا می‌شود اما کیفیت لازم را ندارد. شالیکاران در روزهای آفتابی و گرم اطراف پلاستیک را کنار می‌زنند تا درجه حرارت داخل خزانه کاهش یافته و اکسیژن به داخل آن نفوذ کند. حتی در بعضی از مناطق روزها پوشش پلاستیکی را بر می‌دارند و در شب با کاهش دما روی آنرا پلاستیک می‌کشند.

به صورت عادی حدود ۱۵ روز طول می‌کشد تا نشا (توم) ۲۰ تا ۲۵ سانت شده و آماده کاشت در بیجار شود. دو سه روز قبل از نشاکاری، پلاستیک روی تمبیجار را عصرانه که آفتاب نیست باز می‌کنند و می‌گذارند نشاها تا صبح با هوای بیرون سازگار شود و تا دو روز می‌ماند. بعد از دو روز مرحله نشاکاری آغاز می‌شود.

آماده کردن تمبیجار (خزانه برنج)

به دلیل گستردگی علف‌های هرز در استان گیلان، کشت برنج به روش نشایی انجام می‌شود. در این روش، قبل از جوانه‌دار کردن جو برنج (تل زدن)، تمبیجار را آماده می‌کنند.

تمبیجار (توم‌بیجار) قطعه زمین کوچک و مرزبندی شده است که داخل بیجار یا خارج آن قرار دارد. برای آماده کردن تمبیجار،‌ آن را شخم می‌زنند، بعد آبگیری و مرزبندی می‌کنند.

کارگرانِ مرزبند برای مرزبندی خزانه، گل‌ها را با بیل روی هم می‌گذارند و با ایجاد مرز آب را داخل زمین نگه می‌دارند. در این مرحله زنان به تمبیجار می‌روند و علف های هرز زمین را می‌کنند (وجین اول).

بعد از وجین، زمین را هموار می‌کنند. برخی ترجیح می‌دهند این کار به شیوه قدیمی با دست انجام شود تا زمین هموارتر شود. هرچه زمین هموارتر باشد جو برنج که در آن ریخته می‌شود بهتر رشد می‌کند.

در این شیوه از کشت برنج زنان با دست‌هایشان سطح گلی زمین را هموار می‌کنند. برخی هم این کار با ماله انجام می‌دهند تا سرعت کار بیشتر شود.

پس از صاف شدن زمین،‌ دوای علف‌کش در مرز می‌ریزند و می‌گذارند یک روز بماند تا جلوی رشد علف گرفته شود. حالا تیمجار آماده اضافه شدن جو تل زده است.

تهیه بذر

مرحله اول کشت برنج تهیه بذر است. بذری که برای کاشت انتخاب می‌شود از محصول سال قبل است. شالیکاران بعد از برداشت برنج و خشک کردن آن، مقداری بذر را بصورت شلتوک یا بصورت خوشه نگهداری می‌کنند تا در سال بعد از آن جهت کاشت در خزانه استفاده کنند.

این بذر در جای خشک و مناسبی نگهداری می‌شود تا از دست حشرات، پرندگان و جوندگان در امان باشد. از این بذر از پایان هفته اول فروردین برای جوانه زدن استفاده می‌کنند.

جوانه‌دار کردن جو برنج

ابتدا جو برنج (بذر) را در آب می‌گذارند تا جوانه بزند. در گذشته زمانی که هوا سرد بود گیاهی به نام شوند را روی جو خیس خورده می‌ریختند تا جو عرق کند و زودتر جوانه بزند. الان به جای این کار، کاه را می‌سوزانند و از دود آن برای گرم کردن جو و تل زدن آن استفاده می‌کنند.

روزی ۲ بار صبح و غروب روی جو را با آب ولرم خیس می‌کنند و برای اینکه گرم بماند روی آن را با گونی نخی می‌پوشانند. جو پس از سه روز جوانه زده و آماده بردن به تمبیجار که از قبل آماده شده است می‌شود‌.

برداشت برنج

یک ماه قبل از رسیدن برنج بعد از وجین دوباره، شالیکاران انواع کود و سموم زا برای خلاصی شالی از کرم‌ها و آفت‌ها می‌زنند.

اگر کود زیادی به زمین زده شود ممکن است شالی به صورت خوابیده درآید  زیرا زیاد رشد می‌کند. در نتیجه سر آن سنگین شده و خم می شود و درو کردن آن سخت می‌شود. به ویژه باران در این زمان بر خم شدن بیشتر ساقه‌های برنج تاثیر دارد.

وقتی شالی حسابی زرد شد و دانه‌های برنج سر کشید، زمین را خشک  و با یک دستگاه دروگر یا به صورت دستی آن را درو می‌کنند. خرمن معمولا در مرداد یا اوایل شهریور بسته به آب و هوای هر سال انجام می‌شود.

سپس یک کمباین خرمن‌ها را  می کوبد و جو برنج را از ساقه جدا می کند. بعد کاه حاصل را می فروشند. اگر درو با دست باشد کلوش آن (کاه) برای حصیربافی یا ساخت سقف به کار می آید.

برنج را در انبار برنج (کندوج) انبار می کنند و پس از مدتی به شالیکوبی می‌فروشند.

نشاکاری و وجین دوباره

زنان شالیکار در دسته های ۱۵ تا ۲۰ نفره توم‌ها را در تشت‌ به بیجار می‌برند. آنها با هم و ردبف به ردیف دسته‌های توم را تک تک کرده و در فاصله‌های منظم در بیجار می‌نشانند. یک ماه پس از نشاکاری نوبت وجین دوباره است. اگرچه دستگاه‌های وجین آمده است ولی به توانایی دست زنان شالیکار عمل نمی‌کند.

نشا و وجین برنج به قدری به زنان شالیکار وابسته است که به آن زنانه‌کار می‌گویند. زنان شالیکار از صبح زود تا عصر و معمولا به مدت یک ماه از زمینی به زمینی دیگر می‌روند و نشا می‌کنند و بعد نوبت وجین دوباره هم همین زمان مشغول کارند.

صاحب زمین صبحانه، نهار، چای و میوه را برای آنها تهیه کرده و آنها کنار بیجار یا وسط زمین به خوردن و استراحت کوتاه مشغول می‌شوند.

ماندن در آب و گل و خم و راست شدن‌های بسیار در این کار  صدمات جدی به سلامت زنان شالیکار می‌زند. سرعت بالای کار در نشاکاری و وجین باعث می‌شود شالیکاران از چکمه هنگام کار استفاده نکنند. چرا که چکمه در گل گیر می‌کند و سرعت کار را از آنان می‌گیرد.

توم کنی و آماده کردن بیجار

در مرحله توم کنی مردان شالیکار دسته های توم را از تمبیجار می‌کنند و در تشت می‌ریزند. قبل از کندن نشاء‌ها خزانه باید کاملاً آبیاری شود تا عمل کندن نشاء‌ها به آسانی صورت بگیرد و به ریشه‌ها آسیبی وارد نشود.

شالیکاران قبل از کاشت برنج در بیجار، اقدام به مرمت و بازسازی مرزها و کرت‌ها می‌کنند. جوی‌ها و رودخانه‌هایی که شالیزار را مشروب می‌کنند، اغلب مشترکند. برای همین بطور دسته جمعی آنها را لایه‌روبی می‌کنند. آنها همچنین زمین را از کاه و کلوش و … پاک می‌کنند.

شالیزار در دو نوبت شخم زده می‌شود. نوبت اول؛ در پاییز یا اواخر زمستان و شخم دوم بوسیله تیلر در بهار.  شخم دوم؛ عمود بر جهت شخم اول انجام می‌گیرد. حدود چند روز قبل از انتقال نشاء به زمین اصلی عمل هموارکردن و ماله‌کشی زمین انجام می‌شود.

به این عمل در بعضی نقاط شمال «لت زدن» نیز می‌گویند که باید بدقت انجام شود تا ارتفاع آب در نقاط مختلف سطح زمین یکسان باشد. بعد از این عمل زمین را همانند سال قبل کرت‌بندی می‌کنند.

بازارهای هفتگی گیلان

در شمال ایران به‌ویژه در گیلان تشکیل بازارهای هفتگی سابقه‌ای طولانی دارد تا جایی که برخی از پژوهندگان احتمال می‌دهند رشد شهرنشینی در شمال ایران ارتباط نزدیکی به بازارهای روستایی داشته

شب چله

در تابستان مردم باید در بیجار کشاورزی می‌کردند و اعتقاد داشتند خوردن هندوانه در شب یلدا تشنگی کار در بیجار را رفع می‌کند.

تقویم دیلمی گاهشمار باستانی مردم گیلان

تقویم دیلمی، گاه‌شماری باستانی مردم کوهستان‌های گیلان و مازندران است. دیلم یا دیلمان نام عمومی کوهستان‌های البرز در روزگاران قدیم بود.

طرز تهیه انواع نان محلی گیلان

نان محلی به یکی از عناصر گردشگری هر منطقه تبدیل شده است. به طوری که پخت نان محلی در اغلب مناطق ایران به ویژه توسط زنان محلی دیده می‌شود.

اولسبلنگا و شاندرمن بهترین جاهای دیدنی ماسال

ییلاقات اولسبلانگا و شاندرمن زیباترین جاهای دیدنی ماسال هستند. ماسال کنار کوه‌های تالش قرار دارد و بعدِ رودبار دومین شهر مرتفع استان گیلان است.

نوروزبل جشن آغاز سال نو گیلانی

نوروزبل جشن و آیین خاص آغاز نوروز ما نخستین ماه در گاه‌شماری باستانی گیلانی (دیلمی) است.

نمایش عروس گوله‌ جزئی از فرهنگ بومی گیلان

عروس گوله‌ یکی از معروفترین نمایش‌های نوروزی در گیلان است که توسط گروه نمایشی سیار اجرا می‌شود.

تی‌تی کاروانسرا در سیاهکل گیلان

کاروانسرای قدیمی منسوب به خاندان صفوی؛ ساختمانی از سنگ رودخانه‌ای، آجر و ملات گچ و ساروج آرمیده در طبیعت زیبای سیاهکل.

لافندبازی یکی از بازی های بومی محلی گیلان

«لافندبازی» یکی از نمایش‌های جذاب است که در روستاهای جلگه‌ای گیلان طرفداران فراوانی دارد. این نمایش را اغلب در اعیاد و عروسی و معمولا خانوادگی اجرا می‌کنند.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.

رزرو کنید